Categorie: Feuilleton Wadhuysen

kerk of kroeg:
het is nog vroeg
de duvelstied moet nog komen

De kerk van Kweldergat, een laatromaans bouwwerk uit de dertiende eeuw met losstaande toren, werpt op zonnige ochtenden zware, zwarte schaduwen op de buurman: Café De Jutter. Aan het einde van de dag, als de zon richting het westen draait om zijn nachtelijke rustplaats te vinden, zijn de rollen omgedraaid: dan zet het hoge pand van De Jutter de kerk in het donker. 

Ook het pand van De Jutter heeft diepe historische wortels. In de vijftiende eeuw werd het als herberg gebouwd in opdracht van de toenmalige heer van de Waddenburcht, Alfreth Ruyndael. De kroeg met kamerverhuur kent sindsdien een bonte historie vol uitbaters, kastelijnen en herbergiers, met de Fries Tjerk Wielinga als huidige kroegbaas. 

De tijd dat de kerk in de schaduw van de kroeg lag, werd sedert eeuwen de duvelstied genoemd: de tijd van de duivel. In de oude tijden zorgden de godvrezenden dat ze op dat tijdstip veilig thuis waren en de luiken hadden gesloten. De goddelozen trokken er op dat moment juist op uit om samen te komen in de kroeg van Kweldergat.

Op een kletsnatte maartse zondagmiddag stond Gerrit Kiter rond een uur of drie op het smalle, verlaten marktpleintje dat tussen de kroeg en de kerk van Kweldergat lag. Gerrit was komen lopen van zijn huisje aan de oostkant van het dorp. Zijn spijkerbroek en zijn zwarte jas waren doorweekt. Regen droop via zijn Panamahoed naar beneden. De oude dichter probeerde een sigaret op te steken, maar de aansteker was te nat. 

In zijn hoofd vormden zich uit het niets enkele regels voor een blues gedicht, een gedicht over een lange mars richting vrijheid door maartse buien en over modderige paden waarover hij tijdens de wandeling naar het pleintje had nagedacht. ‘Vrij geboren, sterven wij als slaaf,’ mompelde hij. ‘Vrij geboren, sterven wij als slaaf / Het hoofd gebogen, gedwongen braaf.’

Gerrit twijfelde. Al zijn hele leven, aan en over van alles, maar nu, in de regen, in het bijzonder tussen kerk en kroeg. Tussen kerk en Tjerk.

In het café zou hij een goed opgestookte kachel treffen, alsmede een goed glas bier en – veelal – aangenaam gezelschap. De gesprekken zouden laveren tussen de zin van het leven, het weer van volgende week en het falen van de plaatselijke politiek. Af en toe pakte hij of een ander een gitaar om een lied te doen. Gevraagd en ongevraagd donderde er soms een gedicht door de kroeg, van Gerrit of een andere gast.

De kroeg. Maar in de kerk was nu een poëziemiddag gaande, rond het thema ‘Zin’. Dominee Ranselbeek had Gerrit persoonlijk voor de middag uitgenodigd. Echter niet als dichter, om enige voordrachten te doen, maar als gast. 

De zeven dichters die wel zouden optreden, kwamen van ver. Drie kwamen uit Stad, de overigen uit het westen van het land. Allen zouden netjes hun reiskosten vergoed krijgen en een fatsoenlijke beloning inclusief consumptiebonnen tegemoet kunnen zien, nu de middag mede georganiseerd werd door de Kulturele Kommissie Kweldergat. Deze commissie organiseerde culturele activiteiten in het dorp, maar liet die steeds, in overleg met dominee Ranselbeek, in de kerk plaatsvinden. Kroegbaas Tjerk Wielinga had de voorzitter van de Kulturele Kommissie, burgemeester Wilbert Wildhart, wel eens gevraagd of de commissie niet eens een leuke activiteit in de kroeg zou kunnen organiseren. Een optreden van een bekende artiest, bijvoorbeeld. ‘De Kommisje het gjeld sat,’ had Tjerk gezegd. ‘Als jo wat organiseerje in mijn kroeg, af en toe, dan heb ik ek wat beleg op mijn boterham. Maar waarom gebruke jo steeds de kerk?’ Er was een kleine stilte gevallen. ‘Het is simpel, Tjerk,’ had de burgemeester geantwoord. ‘Het is zo, omdat we het altijd zo hebben gedaan. Denk je dat jouw komst uit Friesland dat zo maar verandert?’ De burgemeester barstte daarop in een lachen uit en was de kroeg uitgelopen, Tjerk in verwarring achterlatend. 

‘Je kunt natuurlijk het ene doen, en het andere niet laten,’ dacht Gerrit. Even later stapte hij de kerk binnen. De grote deur gaf toegang tot een voorportaaltje, waarna een deur voor hem naar de kerkzaal werd geopend door iemand van de Kulturele Kommissie, die een vinger op haar lippen hield om Gerrit te manen tot stilte. 

De deur werd zachtjes achter hem gesloten. Het publiek in de kerkbankjes keek hem verstoord aan, maar richtte de blik weer snel op de kansel, waar een in het zwart gestoken dichter monotoon mompelend frasen uitsprak, die verdronken in de galmende akoestiek van de kerk. Nadat de dichter zijn gedicht had gelezen, daalde hij via een wenteltrap naar beneden. 

Er volgde geen applaus. Wel een lange stilte, die werd gevuld met het geluid van druppend water, regenwater dat uit Gerrits kleding en van zijn hoed drupte. Elke druppel die op de betonnen vloer viel, galmde hoorbaar in de ruimte. Wederom draaiden diverse gasten zich met een verstoorde blik naar hem om.

Op het moment dat een volgende dichter opstond om met een dichtbundel in de hand de kansel te beklimmen, opende Gerrit zijn mond. ‘Vrij geboren, sterven wij als slaaf,’ riep hij, met exact het juiste volume om voor een ieder verstaanbaar te zijn. ‘Vrij geboren, sterven wij als slaaf,’ zei hij nogmaals. ‘Het hoofd gebogen, gedwongen braaf.’

Enkele dames uit het publiek slaakten verschrikt een gil, enkele heren lieten brommend hun afkeer blijken. Voorin de kerk stond de burgemeester op, die hem streng aankeek en zijn hoofd schudde. 

Gerrit draaide zich om en verliet de kerk. Buiten was het droog, een waterig zonnetje aaide het dorp. Gerrit stak het marktpleintje over en liep zo van de kerk naar de kroeg van Tjerk. ‘Zo ben ik mooi voor duvelstied onderdak,’ dacht hij toen hij het lawaaiige café binnen ging. 

Wordt vervolgd

het ligt al jaren
in nevelen gehuld
in de Wadderbocht:
het oude slot
de Waddenburcht

In de kerstnacht van 1717 woedde een zeer zware noordwesterstorm in het noordelijke kustgebied. De woedende wind beukte aanhoudend op de Groninger dijken, die uiteindelijk braken en het zeewater lieten gaan waar het niet was gewenst. Vele dorpen werden van de kaart geveegd. Alleen al in Groningen kostte het extreme weer aan meer dan tweeduizend mensen het leven.

Ook de dorpen Kweldergat en Wadhuysen werden zwaar door de storm geteisterd. Kweldergat werd vrijwel volledig weggespoeld.  Het oude vissersdorp droeg op treurige wijze bij aan de statistieken: ongeveer honderd dorpelingen werden door de stormvloed verzwolgen.

Wadhuysen wordt vaak vergeten in de stormvloedstatistieken. Alle inwoners overleefden de natuurramp namelijk, op één na: Hendrick Lodder, koster van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk te Wadhuysen. Bij het naderen van de stortvloed luidde hij in opdracht van de dominee de klokken van de kerk lang en luidruchtig. Maar het noodlot was zuur: juist op het moment dat hij zichzelf in veiligheid wilde stellen, brak de bronzen klok. Een deel viel op fatale wijze op zijn kale hoofd.

Alle andere bewoners wisten de onheilsvloed te overleven door te vluchten naar de Waddenburcht, die de grote toegangsdeuren aan de zuidkant bij het bemerken van de storm dadelijk wijd open had gezet. Het grote kasteel lag in die tijd nog aan de kust, een kilometer of drie ten noorden van het dorp Wadhuysen. Het lag op een grote, massieve rots, met oostelijk en westelijk geleidelijk naar het zuiden aflopende dijken.

Terwijl de Wadhuysers – op de toenmalige koster na – genoten van de bescherming van de hooggelegen burcht aan het Wad en baden voor hun geliefden in Kweldergat en andere plaatsen aan de kust, sloegen storm en vloed de westelijke dijk kapot waardoor het water het zuidelijk van de burcht gelegen land overspoelde. Het razende water reed voort op de noordwester, maar trof al snel de wierde van Wadhuysen. Het zeewater kaatste via de wierde naar de oostelijke dijk, en sloeg die genadeloos van binnen uit aan gort. De Waddenburcht kwam zo geïsoleerd te liggen, omringd door wild stromend water.

Nadat de kerststorm was gaan liggen en de wonden waren gelikt, werd het dijkherstel voortvarend ter hand genomen. Iets té voortvarend, vermoedelijk. Weliswaar kreeg Kweldergat een nieuwe, verhoogde dijk, maar door een rekenfout van een ambtenaar van de Republiek boog de nieuwe zeedijk naar beneden af en ging die onder het dorp Wadhuysen lopen, dat daardoor buitendijks kwam te liggen.

Toen alle bestuurlijke procedures om de fout te herstellen eindelijk waren doorlopen, waren de werkzaamheden afgerond. Er was niet genoeg geld meer beschikbaar om de dijken oost en west van de Waddenburcht alsnog te herstellen. Daarmee was de Wadderbocht geboren, en was de burcht los van het land geraakt en was de rots waarop ze was gebouwd een eiland geworden. Dat eiland werd na verloop van tijd simpelweg Waddenooghe genoemd: het eiland in het Wad.

Uit de Wadhuyser archieven blijkt genoegzaam hoe het lokale bestuur en de lokale bevolking de gang van zaken rond de aanleg van de nieuwe dijk in het geheel niet konden waarderen. Opmerkelijk is dat uit geen van de overgeleverde documenten blijkt dat de heer en vrouwe van de Waddenburcht zich had aangesloten bij de verontwaardiging. Zou hij het resultaat – zijn burcht op een eiland en niet langer aan de kust – hebben geprefereerd boven de oude situatie?

In de Wadderbocht hebben eb en vloed sinds de kerstvloed van 1717 vrij spel. Bij hoogwater is de Waddenburcht ook enkel te water bereikbaar. Bij laagwater, echter, wordt het oude keienpad weer glinsterend zichtbaar: de oude weg van Wadhuysen naar de burcht. Zo is Waddenooghe dus eigenlijk een getijdeneiland.

Op een zachte, nevelige ochtend in februari liep een man bij laagwater gebogen over het oude keienpad naar de burcht. De weg was glad en glibberig. De man had een lange wandeling achter de rug, een wandeling die was begonnen bij zijn kleine witgepleisterde huisje aan de dijk aan westgrens van de gemeente Wadhuysen. Rond hem dansten witte slierten lucht.

Het pad liep geleidelijk omhoog, het eiland op. Op het moment dat hij nog een meter of twintig van de poort van de burcht verwijderd was, zwaaide een lage deur in de grote toegangspoort reeds voor hem open, in een warm gebaar van welkom.

Wordt vervolgd

onder stof van jaren terug
glimt een waarheid, zo wrang;
de ramen en deuren dicht
het doek verbergen
laat het stof onberoerd

In zijn werkkamer op de tweede verdieping van het gemeentehuis nam wethouder Andries Kooij nogmaals het geheime observatierapport door dat toezichthouder Rudolf Smit hem onlangs had gegeven. Of beter: het rapport dat door een anoniem persoon was opgesteld in een periode dat de toezichthouder zogenaamd een meerdaagse cursus volgde in Maastricht, een lange periode ziek was gemeld en nog eens op cursus was geweest. Want: nooit zou bekend mogen worden dat Kooij de toezichthouder had gevraagd de clientèle van Café De Jutter te Kweldergat minutieus in kaart te brengen. Het zou anders een acuut einde betekenen van zijn politieke carrière.

Kooij was ervan overtuigd geraakt dat uitbater Tjerk Wielinga meer wist van de vondst van het lijk in het oude gemeentelijke archief. Die kennis kon Tjerk alleen maar van iemand uit het gemeentehuis hebben gekregen, ervan uitgaande dat er niet vanuit politie of justitie was gelekt. Stel dat het één van zijn collega wethouders was geweest, of de burgemeester, die Tjerk op de hoogte had gesteld. Nu het gehele college geheimhouding had beloofd zolang het politieonderzoek nog gaande was, dan zou Kooij interessante informatie hebben waarmee hij later, indien nodig, zijn voordeel kon doen in het politieke proces.

In het geheime rapport trof hij diverse personen die hij niet kende. Maar ook las hij namen en zag hij foto’s van diverse gemeenteambtenaren die hij wél kende en die menigmaal meerdere uren onder werktijd in de kroeg van Tjerk te vinden waren geweest. Dat hoefde natuurlijk niets te betekenen, dacht Kooij. Maar toch omcirkelde hij de namen in het rapport, zodat hij ze later, indien nodig, eenvoudig kon terugvinden. Misschien lukte het Rudolf Smit om eens uit te vinden wat die ambtenaren zoal deden in de kroeg onder werktijd. Ook dat zou natuurlijk interessante en bruikbare informatie kunnen opleveren. Overigens had Kooij niet de indruk dat één van de Wadhuyser ambtenaren op de hoogte was gekomen van de vondst van het lijk. Weliswaar hadden de ambtenaren de nodige reuring gemerkt, veroorzaakt door het politieonderzoek, maar de vondst van het lichaam leek richting de ambtenaren zorgvuldig geheim gehouden. Maar zeker was dit allerminst.

Twee personen uit de klantenkring van Tjerk vielen Kooij in het bijzonder op: Sarah Wildhart, de burgemeestersvrouw, en oud-ambtenaar en amateurhistoricus Dirk Jenstra. De twee bevonden zich vele malen steeds op dezelfde momenten in het café te Kweldergat, hoewel ze nooit samen naar binnen gingen of samen de kroeg verlieten. Ze kwamen steeds kort na elkaar de kroeg binnen, en gingen elk apart weer weg.

Kooij wist dat Jenstra als enige met regelmaat in het oude archief kwam om oude documenten door te spitten. Zou de politie dat al weten? Dat betrof toch interessante informatie. En: waarom kwamen Jenstra en de burgemeestersvrouw zo vaak samen in het café? Toch wel bijzonder, dacht Kooij, dat zo’n illegale observatie zoveel moois kon opleveren.
Sarah Wildhart had het lijk in het oude archief gevonden, zo mijmerde Kooij. Het was het lichaam van een persoon die reeds twintig jaar geleden was overleden. Hoe heette hij ook alweer? Kooij bladerde in zijn notitieboekje. Arend Reegman, zo had de burgemeester gemeld. Niemand uit het college leek hem te kennen.

Het leek Kooij heel voorstelbaar dat Sarah de vondst van het lichaam aan Jenstra had verklapt. Met hun diverse gezamenlijke bezoeken aan de kroeg van Kweldergat zou kroegbaas Tjerk natuurlijk op allerlei manieren op de hoogte kunnen zijn geraakt. Hij was door Sarah en Dirk misschien in vertrouwen genomen. Of hij had in zijn kroeg hierover een gesprek tussen de twee opgevangen.

Kooij maakt enkele aantekeningen in zijn notitieboekje en borg die, met het rapport, zorgvuldig op in een la van zijn bureau die hij afsloot met een sleutel. Toch jammer, dacht Kooij, dat het nog niet was gelukt een collegelid met het lek in verband te brengen.

Burgemeester Wilbert Wildhart stond op uit zijn bureaustoel en liep naar het grote raam aan de noordkant van zijn werkkamer op de derde verdieping van het gemeentehuis. Zeemist trok langzaam landwaarts en was reeds halverwege de Wadderbocht. De torenspitsen van de Waddenburcht op het eiland Waddenooghe waren nog net zichtbaar.

Wildhart probeerde grip te krijgen op zijn gedachten. Hij had zojuist gebeld met de hoofdofficier van Justitie, die de voortgang van het onderzoek met hem had doorgenomen. Veel verder dan de identiteit van het slachtoffer en het feit dat hij al twintig jaar geleden was overleden was het onderzoek nog steeds niet gekomen. De hoofdofficier had de burgemeester het plan voorgelegd om binnenkort met de persvoorlichter van de gemeente en de persofficier bijeen te komen, om te praten over het moment en de wijze waarop de vondst van het lichaam het beste in de openbaarheid zou kunnen worden gebracht. Hopelijk leverde dit nog wat tips op uit het publiek, zo hield de hoofdofficier de burgemeester voor.

Wildhart zag het liefst dat de vondst van het lichaam niet naar buiten zou komen. Dat zou tot verwarring en onrust leiden bij de Wadhuyser bevolking, en veel oud stof kunnen doen verplaatsen dat beter kon blijven liggen.

Op dit moment lukte het Wildhart echter niet daar helder over na te denken. Zijn gedachten bleven namelijk haken bij iets anders dat de hoofdofficier hem in vertrouwen had gemeld: de inhoud van de verklaring die zijn vrouw onlangs op het politiebureau bij de recherche had afgelegd.

Wordt vervolgd