Komende maandag (28 oktober) lanceer ik om 17:00 een nieuw schrijfproject: ‘De verlossing van Groningen’. Het project betreft een feuilleton, ofwel een lang verhaal in een reeks korte afleveringen. De delen zullen met grillige regelmaat verschijnen.
Het feuilleton heeft een eigen website: https://deverlossingvangroningen.nl. Dat Groningen een belangrijke rol speelt in het fictieve verhaal – de stad en/of de Ommelanden – mag gerust uit de titel worden afgeleid. Of het Groningse verlost moet worden, verlost kán worden of verlost zál worden, lijkt nog open te liggen.
Ook ik weet nog niet waar het verhaal ons precies zal brengen. We kunnen het dus samen gaan beleven door beiden – lezer en schrijver – het avontuur te zoeken en te vinden. Omdat het leven soms wat sneller gaat dan het geschreven woord, kan ik een strikt ritme in het laten verschijnen van nieuwe afleveringen niet garanderen. Dát er iets komt, is echter noodzaak.
De allereerste aflevering die volgende week maandag zal verschijnen, is slechts klein en bescheiden. Het is namelijk de Proloog. Die zal alvast een schaduw werpen op wat kan komen. Tot volgende week!
De verdachte in deze zaak wordt beschuldigd van het doden van een deputy, maar hij ontkent ten stelligste dit gedaan te hebben. De feiten liggen volgens hem anders, maar niet minder ernstig: hij heeft naar eigen zeggen niet de deputy, maar sheriff John Brown om het leven gebracht. Ondanks deze gave bekentenis meent de verdachte dat hij niet gestraft kan worden. Hij stelt dat het doden geschiedde in noodweer (self defence) nadat John Brown zijn wapen op de verdachte had gericht, met de intentie – zo beweert de verdachte – hem neer te schieten (aiming to shoot me down). Daarmee zal bedoeld zijn: met de intentie hem te doden.
De verdachte en sheriff John Brown blijken nogal een geschiedenis samen te hebben, zo blijkt uit de verklaring van de verdachte. De sheriff zou hem haten, zonder dat de verdachte weet waarom. De verdachte schetst verder een beeld van jarenlange intimidatie door de sheriff: Every time I plant a seed, he said kill it before it grow, he said kill them before they grow.
Het lijkt aannemelijk dat de verdachte uiteindelijk terecht staat wegens doodslag, strafbaar gesteld in artikel 287 van het Wetboek van Strafrecht:
“Hij die opzettelijk een ander van het leven berooft, wordt, als schuldig aan doodslag, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vijftien jaren of geldboete van de vijfde categorie.”
Uitgaande van de feiten zoals die zijn gepresenteerd, lijkt van ‘moord’ geen sprake. Om van moord te kunnen spreken, zal volgens artikel 289 van het Wetboek van Strafrecht sprake moeten zijn van een levensberoving die opzettelijk én ‘met voorbedachte raad’ is begaan. Om van voorbedachte raad te kunnen spreken, zal de verdachte tijd en gelegenheid moeten hebben gehad om zich te beraden op het besluit John Brown te doden. Hij moet er daadwerkelijk over na hebben kunnen denken. Daarvan lijkt geen sprake, als we uitgaan van de verklaring van de verdachte. John Brown richtte zijn wapen op de verdachte, aiming to shoothim down, waarna de verdachte vrijwel direct zelf een schot afvuurde: Reflexes had got the better of me, zo beweert hij. Het lijkt erop dat de verdachte in een ‘ogenblikkelijke gemoedsopwelling’ heeft gehandeld, waardoor van voorbedachte raad geen sprake kan zijn.
Doodslag dus. Naar Nederlands recht is dit niet een capital offense, zoals de verdachte is verteld.Een capital offense is een delict waarop de doodstraf staat. Doodslag kan – zo bleek al – volgens het Wetboek van Strafrecht worden gestraft met maximaal vijftien jaar gevangenisstraf. Bij moord werkt de voorbedachte raad strafverzwarend. Dan zou de levensberoving gestraft kunnen worden met een levenslange gevangenisstraf of een tijdelijke straf van maximaal dertig jaren. De mogelijke geldboete laat ik maar even rusten.
Onduidelijk is nog wel wie precies van het leven is beroofd. De verdachte wordt achtervolgd omdat hij de deputy zou hebben gedood, maar als gezegd ontkent hij dit en beweert hij dat hij de sheriff van het leven heeft beroofd. Mogelijk is de deputy inderdaad gedood, maar was de verdachte in de veronderstelling dat degene waarop hij zijn wapen richtte de sheriff was. De verdachte zou dan kunnen aanvoeren dat er sprake was van een error in persona – een dwaling omtrent de persoon. Misschien was in plaats daarvan sprake van een aberratio ictis – de verdachte ziet dat de sheriff op hem richt, de verdachte schiet in zelfverdediging, maar raakt onbedoeld de deputy die vlak naast de sheriff staat. Voor het bewijs van het opzettelijk ‘een ander’ van het leven beroven maakt dit allemaal niet uit.
Laten we voor het vervolg ervan uitgaan dat het werkelijk de sheriff was die was gedood. De verdachte heeft het doden van sheriff John Brown zoals bleek bekend, maar hij beroept zich op een zogenaamde rechtvaardigingsgrond: de doodslag op Brown is in noodweer gepleegd. Als het beroep op noodweer slaagt, dan zal de verdachte volgens ons systeem niet worden vrijgesproken, maar worden ‘ontslagen van alle rechtsvervolging’. Dit is vooral een technische kwestie; als noodweer kan worden vastgesteld, dan kan de verdachte simpelweg niet worden veroordeeld en is hij voor wat betreft de doodslag een vrij man.
Noodweer is nader omschreven in artikel 41 lid 1 van het Wetboek van Strafrecht:
“Niet strafbaar is hij die een feit begaat, geboden door de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding.”
Verdachte beweert dus een doodslag te hebben begaan, welk feit geboden zou zijn geweest door de noodzakelijke verdediging van zijn eigen lijf tegen een ‘ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding’ door John Brown. Of er sprake was van een ‘wederrechtelijke’ aanranding verdient nader onderzoek. Als sheriff Brown in zijn recht stond – denk aan de situatie van een rechtmatige aanhouding van een vuurwapengevaarlijke verdachte – dan zal van noodweer geen sprake kunnen zijn. De aanleiding tot de shoot out is echter onduidelijk. De verdachte zegt: Freedom came my way one day, and I started out of town, yeah! All of a sudden I saw sheriff John Brown aiming to shoot me down, so I shot, I shot, I shot him down. Zag John Brown zijn kans schoon om voor eens en voor altijd op koelbloedige wijze af te rekenen met zijn aartsvijand, toen hij hem de stad uit zag gaan? Of was onze verdachte ontsnapt uit de gevangenis en ontvluchtte hij – gewapend en wel – de stad?
Van een fysieke aanranding van het lijf van de verdachte lijkt geen sprake te zijn geweest. John Brown richtte zijn wapen op de verdachte, aiming to shoot him down, maar de sheriff was uitgeschakeld voordat hij de trekker overhaalde. Voor het aannemen van noodweer maakt dit niet uit. Het begrip ‘ogenblikkelijke wederrechtelijke aanranding’ is door de rechtspraak uitgebreid en omvat ook een ‘onmiddellijk dreigend gevaar’ voor een wederrechtelijke aanranding. Van een rechtmatige zelfverdediging kan dus ook al sprake voordat iemands lijf daadwerkelijk wordt aangevallen. In situaties waarin iemand op het punt staat een ander neer te schieten is dat ook te zien als een zeer terechte uitbreiding.
Enige voorzichtigheid is op dit punt wel op zijn plaats. Want: richtte John Brown wel zijn wapen op de verdachte teneinde hem neer te schieten? De verdachte beweert dit, maar is dat ook zo? Wilde Brown hem hooguit, indien nodig, in een minder vitaal lichaamsdeel raken om een rechtmatige arrestatie te vergemakkelijken? Wilde Brown hooguit dreigen met schieten? Dit zou nader onderzocht moeten worden. Daarbij is nog wel van belang dat de verdachte ook vrijuit gaat als hij in redelijkheid kon menen dat hij zou worden neergeschoten. Dat noemen we dan geen noodweer meer, maar een vorm van ‘verschoonbare dwaling’. Ook als daarvan sprake is, gaat de verdachte vrijuit.
Als we ervan uitgaan dat sprake was van een ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding van het lijf van de verdachte, door de levensbedreigende situatie die was ontstaan, dan zijn we er nog niet. De verdediging zelf dient namelijk ook nog onderzocht te worden. Het gepleegde feit, in dit geval de doodslag, moet – zie artikel 41 lid 1 van het Wetboek van Strafrecht – zijn geboden door de noodzakelijke verdediging van het lijf. Een verdediging is niet noodzakelijk als de verdachte zich op eenvoudige wijze aan de aanval had kunnen onttrekken. Ofwel: als je kunt vluchten – vlucht! Maar: van een vluchtplicht spreken we niet (meer). Vluchten moet namelijk ook van de verdachte kunnen worden ‘gevergd’. Als na jarenlange intimidatie de sheriff een behoorlijke stap verder gaat – en het kunnen inschakelen van de politie op dat moment wat minder reëel lijkt – mogen de hakken mogelijk in het zand worden geplant om het vege lijf voor altijd te redden.
Bij de vraag of de verdediging ook geboden was, staat de wijze van verdedigen centraal. Is niet een veel te zwaar middel ingezet om de aanval af te weren? In dit geval lijkt het uitschakelen van de persoon die een wapen op hem richt teneinde hem neer te schieten – aiming to shoot him down – ‘geboden’ te zijn om het eigen lijf te redden. Het is lijf om lijf, zo lijkt het. Een interessant punt kan nog wel zijn of de verdachte een geoefend schutter is en om die reden in staat was geweest de sheriff uit te schakelen zonder hem te doden. Het maakt bij dit alles overigens niet uit of de verdachte al dan niet een vergunning had voor het wapen. Het voorhanden hebben van een wapen zonder vergunning kan als extra, losstaand feit aan de beschuldiging worden toegevoegd, maar zal geen invloed hebben op de vraag of er sprake kan zijn van noodweer.
Zal onze verdachte worden gestraft wegens de doodslag op sheriff John Brown, of zal hij zich met succes op noodweer kunnen beroepen? Dossier ‘I Shot the Sheriff’ roept nog diverse vragen op, zodat nog geen conclusies kunnen worden getrokken.
Den Andel, maart 2023
In de Dossier-serie worden liedjes – met een knipoog – aan een Nederlandse strafrechtelijke analyse onderworpen, waarbij wordt geabstraheerd van vervolgingsbeletselen, rechtsmacht en andere voor de hand liggende obstakels.
Afgelopen week ontvingen we het treurige bericht dat Roelof Hartholt, alias Foleor van Steenbergen, is overleden. Foleor profileerde zich als ’toondichter’. Hij was een klassiek geschoolde klavierman, voor wie het harmonium, de piano of het keyboard geen geheimen kende. Hij combineerde zijn muziekspel met het voordragen van zijn eigenzinnige poëzie, die hij op handgeschreven briefjes uit zijn kleding tevoorschijn toverde. Hij was een flamboyante romanticus, die niet te beroerd was om met woorden links en rechts een heilig huisje neer te halen als het hem uitkwam. Als hij verwarring kon zaaien, was hij in zijn element. Zijn voorliefde voor oude Britse auto’s ontging niemand. Gezeten in een Jaguar was hij bovenal een heer. Hij leefde zichzelf, hij ademde zichzelf: hij was een ware kunstenaar in hart en nieren. Hij woonde in Boerakker, op een terrein – zo (s)telde hij zelf – met duizend bomen.
Foleor van Steenbergen, in een kerstperiode op Andledon
Ik leerde Foleor kennen in de stad Groningen, in 2011. De exacte datum kan ik nog achterhalen, want de ontmoeting gaf me aanleiding die wereldkundig te maken via Twitter:
De bewuste vrijdag was de 30e september 2011. In galerie Forma Aktua aan de Nieuwstad in Groningen vond toen de presentatie plaats van een bundel met werk van negen dichters en drie fotografen. De galerie was opgenomen in het satellietprogramma van de fotomanifestatie Noorderlicht, en met de bundel werd het dertigjarige bestaan van de galerie gevierd. In de tweet refereerde ik aan het allereerste ‘Dichters op het Erf’ poëziefestival, op Cultuurerf Andledon georganiseerd. Verward als ik mogelijk was door de ontmoeting, twitterde ik prompt de datum verkeerd: dat had 15 juli 2012 moeten zijn.
De opzet van de gepresenteerde bundel was dat negen dichters van te voren een foto toegestuurd kregen, waarbij dan een gedicht moest worden geschreven. Het betrof een initiatief van onder meer Paul Borggreve. Ik heb gezocht, maar heb de foto niet terug kunnen vinden. Wel weet ik nog dat de foto wekenlang op mijn werkkamer op Andledon heeft gehangen, zodat ik er elke dag naar kon kijken voor de broodnodige inspiratie. Dat viel nog niet mee. Op de foto waren, ietwat wazig, een aantal mensen te zien bij een deuropening. Aangezien de bundel dertig jaar Forma Aktua betrof, kon ik ervan uitgaan dat de foto in de galerie genomen was. Eén mensfiguur viel met name op: een grote kerel met een kenmerkende baard, die – in ieder geval in mijn herinnering – voorzien was van klassieke schildersbaret. Ik kende hem niet. De mensen om hem heen leken zich gretig te laven aan zijn centrale aanwezigheid. Ze lachtten of keken speels en guitig.
Ik stelde me zo voor dat de man met de baard het middelpunt was van een levendige conversatie over kunst of iets anders, waarbij de foto ooit was genomen bij een opening van een expositie in Forma Aktua. Misschien was de man met de baard wel de kunstenaar wiens werk centraal stond in die expositie. Geen idee: ik moest als dichter roeien met de fotografische riemen die me werden aangereikt. In mijn worsteling dacht ik: had ik maar een foto van een object gekregen. Dan was ik er snel uitgekomen. Maar ik moest het doen met een foto van mensen, mensen die ik niet kende. Zelf was ik nog nooit in Forma Aktua geweest, tot de bundelpresentatie.
Mijn gedicht, afgerond op 5 september 2011, ligt nog wel in mijn archief. Het is getiteld ‘Kletsen: geen kunst’ en het luidt als volgt:
“Kunst. Wie er zelf niets van bakt, praat gretig gulzig met gans het lijf met lieden wier vragen verhullen, dat een leegte hen verscheurt
Kunst is alchemie De kunstenaar, de ware dan, kneedt kiezels, korrels, brokken steen tot ronde gouden parels Volgens welk recept, dat weet geeneen, ook de kunstenaar zal zwijgen Oprecht gezien, een onbenul: de ware kunstenaar
Wie hem hongerig vraagt naar de herrekomst van het beeld, de vorm, het vers zal snel zijn ware aard herkennen
De kunstenaar, het holle vat, zal omstandig breeduit kletsen hij weet het goed, ’t is rationeel hij doet het zonder muze
De kunstenaar, de ware dan, zal stotteren, hakkelen, zwijgen hij weet het niet, het is magie hij eert verstild zijn muze
Bij vernissage, of andere start, is hij vooral gebaat bij kruidig converseren over het klotenweer, de vossenstand of de toestand in het buitenland”
In mijn dichterlijke gedachten kon het met de man-met-baard twee kanten opgaan: hij was het breeduit kletsende holle vat zonder muze, of de hakkelende ware kunstenaar die ook niet weet wat hem overkomt. Op de avond van de bundelpresentatie, waarbij de deelnemende dichters hun werk ten gehore zouden brengen, schrok ik zowaar bij binnenkomst. De man-met-baard bleek aanwezig, en een naam te hebben: Foleor van Steenbergen. Wat als hij een typisch hol vat zou blijken te zijn? Het had dan zowaar nog een hele bijzondere avond kunnen worden.
Foleor in actie tijdens een after party na een kunstmanifestatieop Andledon
Ik heb die avond, noch later, niet goed kunnen peilen wat Foleor van het gedicht vond. Mogelijk had hij er geen bijzondere gedachten bij en vatte hij het geenszins op als een focus op de man-met-baard. Wel durf ik, na zo’n tien jaar, de balans op te maken. Hoewel ik hem de laatste jaren niet meer heb gesproken, heb ik hem na het eerste handen schudden in Forma Aktua vele malen getroffen op Andledon, zowel als toondichter als gast. Ook daarbuiten kruisten onze wegen, op de meest uiteenlopende poëziebijeenkomsten die elders werden georganiseerd.
Ik gaf het aan het begin al weg: Foleor was een waar kunstenaar, een man die het kunstenaarschap niet als beroep had gekozen, maar simpel doch rijk als kunstenaar leefde. Hij was verre van een hol vat, maar zeker ook geen onzekere hakkelaar. Hij kon breeduit kletsen over het klotenweer, de vossenstand – of de toestand in het buitenland. En bewezen is dat hij beschikte over muzen, die hij gematerialiseerd en wel meenam op toertochten en optredens.
In een oude Jag met engelenvleugels ben je nu op reis. Foleor: het ga je goed!
Onlangs ontving ik in een kloek pakket een aankoop via Marktplaats: een tweedehands platenspeler. Het apparaat is een Akai AP-A100 uit de jaren tachtig. Op zich niets bijzonders; het apparaat doet vooral wat het moet doen, en dat is: plaatjes draaien. Ik diende nog wel een voorversterkertje te kopen om de Akai fatsoenlijk te laten functioneren, want mijn oude Marantz van rond de eeuwwisseling had het vinyl reeds verbannen door tussen de honderden typen ingangen niet een phono-ingang op te nemen.
De speler gaf uiteraard aanleiding te grasduinen door de sterk verstofte platencollectie. Inderdaad: een platencollectie. Voor wat betreft de muziek bestond mijn jeugd in de jaren zeventig en tachtig uit radio, vinyl en cassettebandjes. De cd, de dvd en Spotify bestonden nog niet.
Mijn verzameling platen bestaat eigenlijk uit drie delen. Mijn oudste broer is jaren geleden geëmigreerd en hij had zijn platen aan mijn andere broer in bewaring gegeven. Die andere broer gaf uiteindelijk zijn eigen platen én de collectie van de oudste broer aan mij, onder het heilige beding dat ik nooit een album uit die twee verzamelingen zou verkopen. Het derde deel van het geheel betreft natuurlijk mijn eigen langspeelplaten.
Op een enkele omgeruilde plaat na heb ik alle elpees nog die ik ooit zelf heb gekocht. Ook mijn allereerste is er nog. Ik weet nog hoe ik er aan kwam. Met de broekzak gevuld met zakcentjes liep ik op een zaterdagmiddag vanuit huis naar de Langestraat in Winschoten, naar muziekzaak Larmoyeur. Daar traden die middag de toen immens populaire en deels uit Winschoten afkomstige New Adventures op, ter promotie van hun allereerste langspeelplaat. In mijn herinnering zat ik toen in de zesde klas van de lagere school (groep 8, zeggen we nu), maar gezien het jaar en de periode waarin de plaat uitkwam (winter 1980) moet het de tweede helft van klas 5 zijn geweest.
Na afloop van het miniconcert liep ik met de vers aangeschafte elpee naar zanger en gitarist Peter Bootsman, drummer Henk Torpedo en bassist Harry de Winter en vroeg om een handtekening. En die kreeg ik, drie keer.
Mijn eerste elpee, met de handtekeningen van De Winter, Bootsman en Torpedo
Het eindelijk weer eens draaien van het hitnummer Come on bracht meer herinneringen boven. Zo heb ik samen met twee maatjes dat nummer nog eens geplaybackt tijdens een soort Soundmixshow op de lagere school. We waren natuurlijk gehuld in leren jasjes. Om mijn nek hing de gitaar van één van mijn broers, waarop prominent de naam van zijn toenmalige band stond: The Ditch. Veel verder dan luchtgitaarspelen kwam ik niet. Pas een jaar of twintig later nam ik zelf de gitaar ter hand.
Het optreden in muziekzaak Larmoyeur was het allereerste liveoptreden dat ik ooit had meegemaakt. In de jaren erna, vooral na de middelbareschooltijd, zouden er nog veel indrukwekkende optredens volgen: Tina Turner, The Rolling Stones, Supertramp, Neil Young & Crazy Horse, The Dubliners, Herman Brood & His Wild Romance, Willy DeVille, Luka Bloom en meer. En natuurlijk, sinds begin 2013, prachtige liveoptredens op het podium van Cultuurerf Andledon. Maar de New Adventures was het eerste avontuur, het begin van veel moois wat zou volgen.
Het is een vraag die me als kind in de jaren zeventig en begin jaren tachtig vaak is gesteld: ‘Ben jij familie van…?’ Nog vóór de naam werd uitgesproken wist ik al precies op wie de vragensteller doelde. Er was in die jaren namelijk maar één Gritter die met regelmaat de kranten haalde en grote bekendheid genoot, in ieder geval bij het sportminnende publiek: voetballer Ab Gritter.
Fragment krantenartikel, verkregen via Delpher
Na FC Groningen, waar Ab uiteindelijk tot halverwege 1975 zou blijven, volgde een langdurige verbintenis (tot ergens in 1982) met FC Twente. In zijn laatste jaren als voetballer streed hij voor het Deense Kolding IF en SC Heracles. Daarna werkte hij als trainer, onder meer in Denemarken en in Schotland en voor SC Heerenveen. In 2008 overleed hij – veel te jong – aan een hartaanval.
Op de regelmatig terugkerende vraag of ik familie ben van Ab Gritter had ik steevast als antwoord: ‘Ongetwijfeld.’ Er zijn nu eenmaal – relatief gezien – niet zo heel veel Gritters in Nederland en ik durfde als jochie de stelling al aan dat alle mensen met de achternaam Gritter tot dezelfde stam behoren. Maar de boom is sedert de zeventiende eeuw – de tijd van onze oudste bekende ‘oer Gritter’ – behoorlijk vertakt geraakt. Op de vervolgvraag hoe ik dan familie ben van voetballer Ab (die is geboren met de voornamen Albert Jan) moest ik het antwoord altijd schuldig blijven.
Wat mij betreft is eindelijk de tijd gekomen om uit te vinden hoe de familierelatie precies in elkaar steekt. Zo kan ik voor eens en voor altijd definitief de vraag beantwoorden: ‘Gritter, ben jij familie van Ab Gritter?’ In het relaas dat volgt, zal een oude bekende opduiken: Jantien Alberts Gritter, de moeder die haar achternaam gaf aan haar jongste kind Johannes – de achternaam waaraan ik de mijne te danken heb. Hierover schreef ik eerder in het bericht Een dubieuze afkomst.
Als ik de familielijn met de achternaam Gritter van vóór mijn vader terugvolg, kom ik achtereenvolgens de volgende personen tegen:
Jan Gritter
1912-1956
Johannes Gritter
1891-1981
Jan Gritter
1865-1948
Johannes Gritter
1837-1922
Jantien Alberts Gritter
1793-1873
Jantien Alberts Gritter was het oudste kind van Hendrikje Willems Pander (1776-?) en Albert Geerts Gritter (1771-1814). Deze Albert werd ook wel ‘Grutter’ genoemd, overigens net als Jantien. Naast Jantien kregen Hendrikje en Albert nog zes kinderen. Naast de heel jong overleden Geert Alberts (1794- vóór 1796) en Geert Alberts (1796 – vóór 1798) waren dit Geert Alberts, Willem Alberts, Femmigje Alberts en Jan Alberts. De derde Geert Alberts, Jantiens oudste jongere broer dus, trouwde in 1818 met Jantien Arends. Eén van de lijnen die daar weer uit voortvloeit blijkt te leiden naar de in 1949 geboren Ab Gritter, die in 1972 toetrad tot het legioen van FC Groningen.
‘Gritter, ben je familie van Ab Gritter?’ Het antwoord is, zoals ik altijd al dacht: ja. ‘Maar: hoe dan?’ Ook die vraag valt nu eindelijk goed te beantwoorden. Als de stamboom van Ab in mannelijke lijn wordt gevolgd, blijkt één van zijn voorvaderen, Geert Alberts, een jonger broertje te zijn geweest van mijn ‘oudgrootmoeder’ Jantien Alberts Gritter. In onze afkomst delen we daarmee de ouders van mijn Jantien en zijn Geert: Albert Geerts Gritter en Hendrikje Willems Pander. De familielijnen liggen daarmee behoorlijk uit elkaar, maar toch: we zijn familie.
Of de jeugd van huize Gritter-Pander wel eens samen een balletje heeft getrapt, is onbekend. Het spelletje is al oud, maar het moderne voetbal met al zijn regels wordt vaak in een veel later jaar gesitueerd: in 1863, het jaar waarin de Engelse Football Association werd opgericht.
